Tư duy phản biện là khả năng đánh giá lập luận và bằng chứng mà không bị chi phối bởi định kiến. Vấn đề là não bộ chúng ta thường tự đánh lừa chính mình, dẫn đến trực giác sai lầm và lối suy nghĩ cứng nhắc. Hiểu được cách não hình thành hệ thống học thói quen sẽ giúp ta nhận ra vì sao mình dễ vướng vào định kiến. Chúng ta hoàn toàn có thể rèn luyện để nhận diện định kiến, phá bỏ lối nghĩ rập khuôn, từ đó thay đổi bản thân và hiểu người khác rõ hơn. Nhiều khi ta rất tin tưởng vào một quyết định, dù nó có thể sai, và muốn người khác cũng tin theo. Quá trình suy nghĩ của chúng ta vận hành qua hai hệ thống chính: - Hệ thống chậm, có ý thức: sử dụng trí nhớ tường minh (declarative memory), xử lý bằng phân tích và lý trí. - Hệ thống nhanh, tự động: sử dụng trí nhớ phương thức (procedural memory), tạo ra phán đoán và trực giác theo thói quen, thường diễn ra vô thức. Rắc rối xảy ra khi hai hệ thống này xung đột với nhau. Muốn tư duy phản biện hiệu quả, ta cần kiểm soát phản ứng quen thuộc và sử dụng bộ nhớ làm việc (working memory). Tuy nhiên, bộ nhớ làm việc vốn rất dễ bị quá tải (người bình thường chỉ có thể giữ khoảng 3 - 4 thông tin cùng lúc). Ví dụ, khi ai đó đọc số điện thoại (như 0935 127 486), ta thường chia ra 2 - 3 cụm số để dễ lặp lại trong đầu; nếu thêm thông tin khác cùng lúc, ta dễ quên ngay dãy số ban đầu. Khi bộ nhớ làm việc bị ảnh hưởng bởi cảm xúc, căng thẳng hay mệt mỏi, ta càng dễ quay lại lối nghĩ tự động đầy định kiến. Ví dụ, stress có thể khiến não ưu tiên thói quen thay vì "chậm lại" để phân tích. Những phán đoán nhanh thường bắt nguồn từ một hệ giá trị ngầm mà não đã hình thành từ trước. Chính hệ giá trị này có thể âm thầm làm lệch hướng suy nghĩ lý trí, nhất là khi dữ liệu nền không đầy đủ hoặc bị lệch. Để rèn luyện tư duy phản biện, hãy: 1. Chú ý những phản ứng cảm xúc bất chợt vì đó có thể là dấu hiệu định kiến đang lấn át lý trí. 2. Tập kiểm soát hoặc giảm tác động của cảm xúc bằng quan sát và tự phản chiếu. 3. Quan sát ngôn ngữ cơ thể và nét mặt để hiểu rõ cảm xúc, ý định của người khác. Áp dụng hiệu quả khi chơi Poker :p